Impressie van de bijeenkomst van het Filosofisch Café Haarlem op 4 december 2019
Op woensdag 4 december verzorgde filosoof, psycholoog en dharmaleraar Han de Wit voor zo’n 120 bezoekers een inleiding over zijn boek Boeddhisme voor denkers. Han de Wit is diep ingewijd in de boeddhistische visie en meditatie. Hij wordt wel de éminence grise van het Nederlandse boeddhisme genoemd.
Han F. de Wit (1944) is als psycholoog en dharmaleraar nauw betrokken bij de dialoog tussen boeddhisme, christendom en psychologie. Han de Wit richtte in 1977 het eerste Shambhalacentrum van Europa op. Als wetenschapper verwierf Han de Wit internationale bekendheid met zijn onderzoek naar de psychologische inzichten die in spirituele tradities te vinden zijn. www.shambhala.nl
Gezeten in een stoel begint Han zijn inleiding. Hij geeft aan dat dit boek een samenvatting is van zijn eerdere boeken en gaat over spiritualiteit in algemene zin. Zijn interesse voor dit onderwerp begon toen hij opmerkte dat hij bij zijn wandelingen over het Scheveningse strand de ene keer de vrijheid voelde die dit met zich meebracht en een andere keer voelde hij zich eenzaam. Omdat dit niet aan het strand lag, moest de belevingswereld van zijn geest verantwoordelijk zijn voor dit verschil.
De keuze was snel gemaakt en Han ging psychologie studeren en verwachtte hierbij inzicht te krijgen in de psyché, de geest. Helaas leerde hij alleen over het gedrag van mensen en vond hij geen antwoord op het verschil in beleving van twee vrijwel dezelfde strandwandelingen.
Han ging verder op zoek en vond in een obscure boekhandel, tussen de boeken over Ufo’s, een boekje van een Tibetaanse monnik over spiritueel materialisme. De oplossing voor zijn vraag lag in de leer van Siddhārtha Gautama Boeddha, die 2.500 jaar eerder in Nepal was geboren. Han was gelijk geïnteresseerd in dit verhaal en wist dat hij zijn draai had gevonden: een methode om zijn eigen geest te bekijken, die eindeloze gedachtestroom. De vijgenboom waaronder Boeddha de verlichting bereikte wordt sindsdien de bodhi-boom genoemd (bodhi betekent verlichting).
Dit simpele kijken is te duiden als introspectie en dat verschilt van de westerse cultuur waar sprake is van denken over de geest. De kern van het verschil zit bij het ervaren:
- Westers: Denken over ervaringen
- Boeddhistisch: Ervaren van onze gedachten. Dit levert kennis en inzicht op.
Na dit praten over ervaren laat Han de bezoekers een meditatieoefening doen. Meditatie is een essentiële methode om je eigen geest te bekijken. Op deze woensdagavond is de kerk plotseling gevuld met 120 mensen die stil zitten met hun ogen gesloten. Han geeft aan dat deze oefening een vorm is van boeddhistische discipline met het doel om momenten van opmerkzaamheid te bereiken, de ontwaakte staat. Ook gewoon op straat kan je weleens zo’n moment bereiken; als je bijvoorbeeld al lopend “wakker” wordt en ziet hoe mooi de herfstkleuren zijn en je één moment al je zorgen vergeet.
Het woord discipline heeft in onze cultuur een andere betekenis dan in het boeddhisme. Bij het woord discipline denken we in het Westen vaak aan regels, gehoorzaamheid en/of straf. Als boeddhistisch geïnspireerde werkwijze verwijst het begrip discipline vooral naar innerlijke discipline. Daar gaat het om die houding die onze aandacht en ons bewust zijn bevordert. Die discipline is gericht om het voor onszelf en onze omgeving zo goed mogelijk te hebben. Die discipline wordt ingezet met kennis, wijsheid en ruimte. Zonder die kennis, wijsheid of ruimte is discipline star en onbuigzaam. Dan wordt het tucht en gehoorzaamheid. Dat is hier juist niet de bedoeling (toegepast-boeddhisme.nl).
Eigenlijk kent iedereen wel dit onbevangen zijn en ook in iedere spirituele traditie komt dit voor. Het voelt goed en dit geeft de vraag waarom we niet voortdurend in deze staat van bewustzijn leven. Je bent die onbevangenheid echter ook weer snel kwijt als je weer van A naar B gaat rennen. Deze momenten van onbevangenheid zijn het begin, de poort naar het boeddhistische pad. Dit is het totale voelen van onze ervaringen, onze belevingswereld, de wereld waarin we leven. Dit is iets heel anders dan de wereld van de natuurwetenschappen.
Han geeft een voorbeeld. Je hebt slechte ervaringen met een persoon en telkens als jij die persoon ziet, dan voel jij je kwaad worden. De oorzaak van die kwaadheid is echter niet die persoon maar jouw eigen geest en is dus heel subjectief. Deze belevingswereld is het onderzoeksveld van het boeddhisme.
In de belevingswereld van een kind van 5 – 6 jaar oud zit bijvoorbeeld het subjectieve geloof in Sinterklaas. Boeddhisten onderzoeken hoeveel Sinterklazen zij in hun geest hebben. Het gaat om het onderzoek naar illusie, naar interpretatie en de werkelijkheid. Als iemand heel heftig tegen jou te keer gaat, dan kun je daar op twee manieren op reageren:
- Jezelf gekwetst voelen en wellicht heftig reageren
- Zo onbevangen mogelijk en met mildheid dit gedrag bekijken. Misschien zit deze heftige reactie wel in de persoon zelf, net gescheiden, en heeft het niets met jou van doen.
Door meditatie kan je zicht krijgen op de beweging van je geest. Dit is de helderheid en het inzicht dat binnen het boeddhisme wordt aangeduid als de ontwaakte of verlichte staat. Dit is wat anders dan het westerse zoeken naar de waarheid. Bij boeddhisten is een theorie niet waar of onwaar (Karl Popper), maar heilloos of heilzaam. Een theorie is heilzaam als je er milder en wijzer van wordt.
Boeddhisten spreken van karma met betrekking tot onze manieren van handelen, spreken of denken, die de ontplooiing van onze belevingswereld in de richting van een toename van humaniteit bevorderen, dan wel frustreren. Karma gaat dus niet over de westerse wetenschappelijke notie van causaliteit, maar over de samenhangen binnen onze persoonlijke belevingswereld: “zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten” en “wie kaatst kan de bal verwachten.
De bekende Vier Edele Waarheden van het boeddhisme zijn geen absolute waarheden, geen theoretische uitgangspunten, maar benoemen vier feiten, die onze belevingswereld kenmerken: er is lijden, dit lijden heeft een oorzaak, die oorzaak kan worden weggenomen en er is een methode, een pad, om dat te bewerkstelligen. Boeddhisme is heel praktisch; het maakt gebruikt van theorieën als die een toename bevorderen van humaniteit, toewijding, compassie en helderheid van geest. Het gaat om de ontwikkeling van helderheid van geest enerzijds en de ontwikkeling van onvoorwaardelijke compassie anderzijds. Die twee aspecten ontwikkelen zich samen; ze horen bij elkaar, zoals de twee vleugels van een vogel.
Compassie kan uitgroeien tot onvoorwaardelijke compassie. Een klassiek voorbeeld van die onvoorwaardelijkheid wordt geïllustreerd in het verhaal van een vogeltje dat een grote bosbrand ziet en wat water uit een meer in de omgeving in zijn snaveltje neemt en het laat vallen boven de brand om deze te blussen. Het vogeltje weet ook dat dit geen zoden aan de dijk zet, maar doet dit ‘omdat het zo wil leven’. Het vogeltje heeft geen aansporing nodig, het doet dit ‘omdat het niet anders kan’.
Hiermee sloot Han onder luid applaus zijn inleiding af en startte de dialoog
De 1e spreker gaf aan dat Han wel heeft verteld dat karma iets anders dan causaliteit is. Wat is het dan wel? Han: karma is een functie binnen onze belevingswereld. Het gaat over onze intenties en verwachtingen bij de omgang met andere mensen. Die bepalen vaak onze daden. Als die intenties en die daden inzicht en compassie bevorderen, dan bouwen we positief karma op. Is het tegenovergestelde het geval, dan ontwikkelen we negatief karma.
Wordt je leven volledig door je karma bepaald? Han: nee het is niet absoluut, bijvoorbeeld het meemaken van een aardbeving of ander natuurgeweld is niet bepaald door je karma.
Hoe kijkt het boeddhisme aan tegen ongeluk, armoede, ziekte en zo? Han: binnen het boeddhisme worden deze gezien als feiten, als de realiteit. Dat je daarmee te maken krijgt is niet jouw schuld of jouw verantwoordelijkheid. Het boeddhisme moedigt ons aan en biedt middelen aan om een levenshouding te ontwikkelen, die deze feiten kunnen omarmen, de verlichte staat. Zijn we dan van onze pijn verlost? Han geeft aan dat het niet zo is dat boeddha of een verlichte boeddhist minder pijn ervaart, nee, maar hij of zij ervaart pijn nu met compassie, dat is als een verlichte pijn.
De boeddhistische leer is opgeschreven in de soetra’s. Maar deze spreken elkaar soms tegen! Han: ja met name in de Hart-soetra worden belangrijke boeddhistische begrippen, zoals wijsheid, bewustzijn en lijden, ontdaan van de claim dat ze objectief zijn. Zo wordt voorkomen, dat de boeddhistische inzichten en beoefening weer verstenen tot een nieuwe doctrine of theorie.
Heeft Boeddha echt bestaan? Han: dit is een goede vraag want door alle historische ontwikkelingen was er tot 200 jaar terug niets van Boeddha te vinden. Maar inmiddels hebben archeologen op basis van de boeddhistische geschriften onderzoek kunnen doen en het bestaan van Boeddha aangetoond.
Hoe kan je met het boeddhisme strijden voor je idealen? Han: het boeddhisme kent het begrip toornige compassie. Hiermee kan je ingrijpen, iets doen aan het leed. Er is een soetra waarin (de toekomstige) Boeddha in een vorig leven op een schip zat met kooplieden. Toen hij een zelfmoordterrorist ontwaarde heeft hij daadkrachtig en krachtdadig ingegrepen en deze zelfmoordterrorist gedood. Het redden van 100 mensen woog voor Boeddha zwaarder dan het overtreden van het voorschrift dat je niet mag doden. Boeddha nam het negatieve karma voor deze moord op zich.
Kunt u iets zeggen over de weg van de liefde en het begrip? Han: bewandel deze zover mogelijk.
Wat is het belangrijkste verschil tussen het westerse denken en het boeddhisme? Han geeft het voorbeeld van je zelfbeeld. Als je je met je zelfbeeld identificeert, dan wordt dat je ego. Als jij denkt dat je een aardig persoon bent, dan voelt een opmerking dat je óók een kort lontje hebt, als een belediging, een aanval op je ego. Terwijl de boeddhist er juist naar streeft zich elke identificatie met zijn of haar zelfbeeld te bevrijden. Die opmerking voelt dan niet als een persoonlijke aanval, maar als een reden voor verder zelfonderzoek, gericht op verdere ontmaskering van de illusie van ego.
De ontwaakte staat wordt dan ook wel aangeduid met de term ‘egoloosheid’. Dat is duidelijk een andere kijk op ego dan we in ons westerse denken met haar individualisme tegen komen.
Een ander verschil is de wijze van onderzoek naar de menselijke geest. In de westerse psychologische benadering is hierbij sprake van onderzoek in de 3e persoon, met objectief geselecteerde proefpersonen. Bij boeddhistisch onderzoek naar de menselijke geest is er sprake van onderzoek door meditatie en dit gaat altijd over je eigen geest, dus in de 1e persoon. Han: overigens komt meditatie in de meeste spirituele tradities voor, ook de woestijnvaders uit de bijbel mediteerden.
Spreker: de boeddhistische teksten roepen bij mij een sterke associatie met Spinoza op. Ik baseer me dan specifiek op de Ethica, niet goddelijk en de rol van de mens in de wereld als zodanig.
Was Spinoza bekend met het boeddhisme? Han: ik begrijp de associatie, maar in de tijd van Spinoza was er geen kennis van het boeddhisme in Europa.
Spreker: had die zelfmoordterrorist geen recht op rechtspraak met waarheidsvinding om pas daarna zijn eventuele straf te ondergaan? Han: in dit geval was er sprake van een situatie, vergelijkbaar met een kind van twee jaar dat in het water valt. Dat kind haal je er dan ook direct uit, je gaat niet eerst aan waarheidsvinding doen. Han geeft aan dat hij ditzelfde voorbeeld heeft gebruikt in een interview van 13 september 2019 in Trouw. Hierin gaf hij aan dat het boeddhisme niet de intellectuele bovenbouw nodig heeft om het evident goede te doen.
Spreker: Kunt u iets vertellen over uw ervaringen met mediteren? Han: ja, dat omvat een voortschrijdend proces van inzicht en compassie. Het is niet zo dat je na een bepaalde tijd een inzicht of niveau bereikt en dat je dan stopt. Soms is dat proces prettig en soms niet. Het is namelijk niet altijd prettig om helder van geest te zijn. Ik doe het vanuit mijn behoefte om te begrijpen, het is een vorm van zelfonderzoek.
Leidt boeddhisme tot een betere samenleving, dit met de ontwikkelingen van Thailand en Cambodja in het achterhoofd? Han: was dat maar waar. Momenteel is Bhutan een positief voorbeeld maar dat kan over 50 jaar wel weer anders zijn. De vervolging van de Rohingya-minderheid in Myanmar is nu een actueel dieptepunt. Ook het Christendom heeft met de Kruistochten en de Dertigjarige Oorlog zijn dieptepunten. Mensen die zich laten meeslepen door een ideologie en beknotten in naam van de vrijheid andere mensen. Helaas is ook het boeddhisme geen garantie voor een betere samenleving.
Joseph Campbell beschrijft in zijn boek De held met de duizend gezichten de samenhang tussen de mythen in de wereld. Heeft het Christendom niet veel overgenomen van het boeddhisme? Han geeft aan dat hij geen expert is op dit gebied. Dit is meer iets voor iemand als Karen Armstrong. Persoonlijk ziet hij niet dat het boeddhisme een grote invloed heeft gehad op het Christendom.
Hoe is de verhouding tussen godsdienst – religie ten opzichte van spiritualiteit? Han: bij het boeddhisme hoort alles wat je milder en wijzer maakt. Bij de boeddhistische spiritualiteit hoort alles wat onze humaniteit, onze de boeddha-natuur doet bloeien. Bij de christelijke spiritualiteit hoort ook alles wat de humaniteit en wat de christelijke-natuur verhoogt. Het boeddhisme kent geen God en lijkt hierin op het christendom van Meister Eckhart die zegt dat als er sprake is van een godsbegrip dat God dan niet nabij is. Ook vergelijkbaar met de Remonstrantse traditie waarin het geloof in God geen voorwaarde is om lid te worden van de gemeenschap.
Victor Lamme heeft een boek geschreven met de titel De vrije wil bestaat niet. Hoe is dat binnen het boeddhisme? Han zegt dat hij misschien geen vrije wil heeft, maar zijn hersenen gelukkig wel!
Hiermee komt een einde aan deze inspirerende bijeenkomst waarbij de bezoekers nog lang bleven napraten en Han nog geruime tijd zijn boeken signeerde.