Kees Schuyt – Spinoza en de vreugde van het inzicht

Impressie van de bijeenkomst van het Filosofisch Café Haarlem op 17 januari 2018

Op deze avond hield Kees Schuyt voor zo’n 140 aanwezigen een inleiding over zijn boek: Spinoza en de vreugde van het inzicht.

Kees Schuyt is emeritus hoogleraar Sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was voorzitter van de Vereniging Het Spinozahuis en werkte mee aan talloze cursussen over Spinoza’s filosofie.
Bij het grote publiek is hij vooral bekend door zijn columns in De Volkskrant.

Kees Schuyt gaf aan dat hij bij zijn boek een chronologische indeling heeft gevolgd van de werken die Spinoza tijdens zijn korte leven (1632 -1677) heeft geschreven:

• Verbetering van het verstand (1661)
• Korte verhandeling over God, de Mens en diens Welzijn (1663)
• De filosofie van René Descartes (1663)
• Theologisch – Politiek Traktaat (1670)
• Ethica (1677)
• Politiek Traktaat (1677)
• Brieven (1677)

Kees Schuyt vindt het opvallen hoe consequent de ideeën en uitwerking van Spinoza tijdens zijn leven zijn geweest. De ‘Korte verhandeling over God, de Mens en diens Welzijn’ uit 1663 is qua onderwerpen en structuur al de vooraankondiging van zijn meesterwerk: De Ethica.

Waar de andere boeken één hoofdstuk kregen in het boek, heeft Kees Schuyt aan de Ethica vijf hoofdstukken gewijd, per deel één:

• Deel 1 Over God, met het substantiebegrip, de attributen en modi van God en Natuur
• Deel 2 Over de menselijke geest, met de eenheid van lichaam en geest
• Deel 3 Over de emoties, de conatus en de gemoedsaandoeningen
• Deel 4 Over de macht van de emoties en over goed en kwaad
• Deel 5 Over de macht van het verstand of de menselijke vrijheid en het hoogste geluk

Kees Schuyt waarschuwt om niet te beginnen met Deel 1 van de Ethica. Zonder voorafgaande kennis van de metafysische uitgangspunten van Spinoza is dit deel te abstract.

Kees Schuyt gaf aan dat hij vanavond niet alle boeken en de hele filosofie van Spinoza gaat behandelen maar zijn persoonlijke top 4 van aansprekende ideeën van Spinoza en de top 4 van niet aansprekende ideeën.

1. De kennistheorie die gradueel van aard is

Kees Schuyt geeft aan dat deze kennistheorie is opgenomen in het 1^e geschrift van Spinoza, de Verbetering van het verstand. En dat de 1^e zin, een prachtige volzin van dit geschrift, de filosofie van Spinoza mooi samenvat:

Nadat de ervaring mij geleerd had dat alles wat in het dagelijks leven veelvuldig voorvalt, ijdel en futiel is, en toen ik zag dat alle dingen die ik vreesde en waarvoor ik bang was, in het geheel geen goed of kwaad in zich bevatten, tenzij de ziel er door bewogen wordt, kwam ik uiteindelijk tot het besluit om te gaan onderzoeken of er iets bestaat dat een waarachtig goed is, dat zich laat verwerven en dat alleen, zonder alle overige goederen, in staat is de ziel te vervullen; dat wil zeggen of er iets bestaat waarvan ik, nadat ik het gevonden en verworven had, eeuwig zou kunnen genieten in een voortdurende en maximale vreugde.

Ook de drie soorten kennis, de drie graden van kennis, worden hier geformuleerd:

• 1^e soort De verbeelding
• 2^e soort De ratio
• 3^e soort De Intuïtie

De verbeelding, de zintuigelijke ervaring of de verhalen van anderen kunnen onwaar en inadequaat zijn en de emoties beroeren. Voorbeelden zijn de inschatting van de afstand tot de zon en de stok die in het water steekt en dan gebroken lijkt. De ratio is de door het verstand gezuiverde kennis gebaseerd op logica, wiskunde en moderne wetenschap. De intuïtie is het onmiddellijke inzicht, de kennis van de eenheid van de geest met de gehele Natuur oftewel met God. Een voorbeeld dat vaak gegeven wordt is: 1:2 is als 3:? (Intuïtief weet je dat het 6 is)

Je kunt nooit de volledige waarheid in pacht hebben, dit is alleen aan God voorbehouden, en daarom staat Spinoza de graduele kennisvermeerdering voor door het aanleren van een gewoonte om telkens als er iets wordt beweerd, je af te vragen: Klopt dat nu wel? Of in hedendaagse termen te spreken van het ‘nepnieuws’ van de social media naar het gecontroleerde nieuws van serieuze nieuwsorganisaties.

2. Zijn idee van de Conatus verbonden met kennisvermeerdering (liefde tot het leven)

Kees Schuyt vindt ook bij het idee van Spinoza van de Conatus, levensdrift of bestaansdrang tot zelfbehoud, heel mooi dat hier ook sprake is van verschillende gradaties, van een ontwikkeling:

• Bestaansdrang  – Fysieke reacties op gevaren en mogelijkheden van buitenaf (gevaren, honger, dorst, lust  / kennis van de 1^e soort)

• Zelfhandhaving – Zelfzuchtig, eigenbelang, egoïsme (grote overeenkomsten met het kapitalisme / kennis van de 1^e soort)

• Zelfbehoud – Verstandig omgaan met emoties en hartstochten (begin van tolerantie en stoïcijnse kalmte  / kennis van de 2^e soort)

• Liefde tot medemens – Niets is nuttiger voor de mens dan de mens (rationele afweging van nut in voor- en nadelen / kennis 2^e soort)

• Liefde tot God – Niet om een beloning maar van binnen uit  (kennis van de 3^e soort)

De ontwikkeling van de Conatus verloopt trapsgewijs in verschillende stadia zoals ook de kennis zich bij Spinoza ontwikkelt.

3. Zijn opvattingen van persoonlijke vrijheid (Ethica)

Kees Schuyt geeft aan dat dit mooi is uitgewerkt in deel IV van de Ethica. Daarin wordt in stelling 67 – 73 een lofrede gegeven op de vrije mens, die de veilige raad van de rede volgt. Deze vrije mens wordt afgezet tegen de mens die slaaf is van zijn emoties.

Kees Schuyt geeft het voorbeeld van een leerling die met een slecht resultaat voor Duits bij zijn vader komt. De leerling en zijn vader geven de schuld aan de leraar en zijn vader gaat opgewonden verhaal halen. De leraar legt uit dat het slechte resultaat een gevolg is van onvoldoende inspanning door de leerling. De vader beseft dat hij de onnadenkende slaaf is geweest van zijn emoties.

Spinoza onderkent de grote kracht van de emoties en de grote inspanningen die het vergt om met de ratio deze kracht te beteugelen. Hoe beter dit lukt hoe vrijer de mens is.

4. Vrijheid van Denken, Geloof en Spreken (Theologisch – Politiek Traktaat)

Kees Schuyt geeft aan dat de beroemdheid in Europa, die Spinoza heeft gekregen na zijn boek over de filosofie van Descartes, door de publicatie van het Theologisch-Politiek Traktaat is omgeslagen in een beruchtheid, een imago als godloochenaar.

Om tot een vrijheid van Denken, Geloof en Spreken te kunnen komen, wat een natuurrecht is volgens Spinoza, een recht dat niet kan worden vervreemd, moest Spinoza eerst een aantal heilige huisjes afbreken zoals:

• Scheiding van Theologie en Filosofie inclusief wetenschap
• Scheiding van Theologie en Staatszaken
• Van een Orthodoxe naar een Metaforische uitleg van de bijbel

Met name het ontkennen van een straffende persoonlijke God werd als Godsloochening gezien.

Hierna naar de niet aansprekende ideeën:

1. Absoluut Rationalisme van de 17^e eeuw

Kees Schuyt geeft aan dat Spinoza en Descartes, als mensen van hun tijd, absolute Rationalisten waren. Een filosofische stroming die vertrekt vanuit het idee dat de rede de enige of voornaamste bron van kennis is. In de kennistheorie van Spinoza behoort de waarneming ofwel de zintuigelijke ervaring, net als de verhalen van anderen, tot de 1^e soort kennis, die onwaar en inadequaat kan zijn.

Dit is mede gevoed door zijn besef dat het lichaam zwak is maar dat het ‘denken’ blijft bestaan.

Dit rationalisme is nu achterhaald en was toen ook nog voor de grote wetenschappelijke ontwikkelingen gebaseerd op de empirische wetenschap zoals Newton met zijn valwetten uit 1687.

2. Absoluut Determinisme (Condities versus oorzaak)

Kees Schuyt geeft aan dat Spinoza bekend staat om zijn absoluut determinisme en zijn ontkenning van de vrije wil. Wetenschappers als Swaab grijpen dit dan aan, onder verwijzing naar de verkeerde stelling van Spinoza, om hun eigen theorie te laten ondersteunen.

Maar wie Spinoza goed leest, ziet dat hij bedoelt dat de vrije wil als algemeen begrip niet bestaat, net zoals de Nederlander van Maxima niet bestaat. En volledig vrij kan een mens nooit zijn; alleen God is volledig vrij.

Kees Schuyt is van mening dat ook hier sprake is van een graduele ontwikkeling en dat hijzelf voor
92 – 94% gedetermineerd is, maar dus ook voor 6 – 8% vrij.

3. Absolute ontkenning van het Kwaad

Spinoza meent dat wat voor de een goed is voor de ander kwaad of neutraal kan zijn. Dat er geen absolute voor iedereen geldende norm is maar dat mensen in een samenleving wel wetten en strafmaatregelen kunnen afspreken. Kees Schuyt vindt het ergerlijk dat hij misdaden van
SS-officieren die kinderen vermoorden niet als absoluut kwaad kan benoemen.

Ook hier geldt dat het Kwaad als begrip niet bestaat maar dat mensen kwaadaardige handelingen kunnen uitvoeren. In lijn met de filosofie van Spinoza moet men dan:

• Oordeel opschorten en de handeling onderzoeken
• Hierbij de relativering en de juiste proporties aanhouden
• Gedogen wat niet verhinderd kan worden
• Het ultieme kwaad benoemen en bestrijden

4. Absolute Staatsmacht uit de 17^e eeuw (Machtstaat versus Rechtsstaat)

Kees Schuyt geeft aan dat de absolute Staatsmacht past bij het 17^e eeuwse wereldbeeld van Spinoza. Dit vanuit de gedachte dat de Staat de absolute macht nodig had om Oproer, Onrust, Oorlog en Ongehoorzaamheid te bestrijden teneinde hiermee Vrede, Veiligheid, Voorspoed en Vrijheid voor haar burgers te realiseren. En Spinoza dacht dat misbruik door de Staat van haar machtspositie nooit lang zou kunnen voortduren, omdat anders de burgers in opstand zouden komen.

Kees Schuyt geeft aan dat de werkelijkheid dit optimisme van Spinoza heeft achterhaald en dat we blij mogen zijn dat inmiddels de Rechtsstaat is uitgevonden.

Na de pauze startte de dialoog

De 1^e spreker vroeg een toelichting op de verhouding tussen God die alles is en die oneindig is ten opzichte van de mens die tijdelijk en eindig is. Kees Schuyt geeft aan dat dit een goede weergave is van de filosofie van Spinoza. Het verschil met de reguliere godsdienst is dat bij Spinoza de geest niet doorleeft maar ook eindig is. Alhoewel er in één stelling melding wordt gemaakt dat er iets van de geest overblijft dat eeuwig is.

Kees Schuyt wil ingaan op de twee zwarte bladzijden in het werk van Spinoza:

• Positie van de vrouw
• Kolonialisten mogen overheersen

Bij de positie van de vrouw wil Kees Schuyt het nog wel voor Spinoza opnemen. Bij Spinoza ging het meer om handelingsbekwaamheid en ook in zijn politieke theorie waren slaven, bedienden, knechten en vrouwen niet handelingsbekwaam. Jammer genoeg heeft Spinoza gemeld dat hij vrouwen wil uitsluiten van het landsbestuur als gevolg van de natuurlijke ongelijkheid van de vrouw.

Kees Schuyt geeft aan dat in de 17^e eeuw de kolonisatie door vrijwel alle landen zeer gebruikelijk was en dat vanuit de Machtstaat geredeneerd, dit ook goed voor haar burgers was. Ja, Spinoza heeft niet vanuit de gekolonialiseerde landen geredeneerd en ook niet voorzien hoe onze normen later zijn ontwikkeld.

Een spreker vroeg een verduidelijking van de derde graad van kennis. Kees Schuyt geeft aan dat deze 3^e kennissoort een lastig onderwerp is. Spinoza geeft aan dat ware kennis is om de essentie van een zaak te kennen, het onmiddellijke inzicht in de samenhang van delen en het geheel, het geeft zielenrust, het ‘doet iets met je’, het versterkt je conatus en het vervult je met de vreugde van het inzicht.

Een volgende spreker merkte op dat hij het vreemd vond dat Spinoza ideeën over de Staat formuleerde terwijl hij zelf geen politieke rechten had. Kees Schuyt geeft aan dat het klopt dat Spinoza geen politieke rechten had, maar juist in zijn uitwerking van de democratie, de regering van allen, zou hij, in Nederland geboren en zelfstandig in zijn levensonderhoud voorziend, wel politieke rechten krijgen. Maar ook andere zelfstandigen en óók de weduwe die de zaak voortzet.

Een spreker merkt op dat er een groot verschil is in de waardering tussen de 1^e en 3^e soort kennis. Maar dat beide niet te bewijzen zijn en dat de 1^e niets en de 3^e heel veel waard is.

Kees Schuyt geeft aan dat de 1^e soort, de dagelijkse kennis, wel heel belangrijk is maar niet controleerbaar. Daarom is dit voor Spinoza geen zuivere kennis. Bij de 3^e soort kennis gaat het uiteindelijk om het ontdekken van jouw eigen essentiële eigenschappen, van jouw instemming met je eigen bestaan.

Een spreker vroeg: God is het geschapene en de schepper hoe kan dat? Kees Schuyt geeft aan dat de God van Spinoza geen schepper is (van de wereld). De God van Spinoza is de Natuur, is het heelal, was er altijd al en zal er altijd zijn

Een volgende spreker vroeg: Zijn de 1^e twee kennissoorten niet genoeg? Laat die 3^e toch weg!
Kees Schuyt geeft aan dat die lastige 3^e kennissoort voor Spinoza het hoogste goed, de hoogste deugd was. Dat hoe meer de 3^e soort kennis wordt bereikt, hoe meer men God begrijpt en hoe meer men de volmaakte zielenrust ondervindt.

Bij de afsluiting gaf Kees Schuyt aan dat hij geen Spinoza adept is die alles van Spinoza geweldig vindt. Kees Schuyt adviseert eenieder om kritisch te blijven en ook om een breed scala aan filosofen te lezen.

Het was een overdonderende avond met de abstracte filosofie van Spinoza, die bij velen een diepe indruk heeft achtergelaten. Na afloop bleef Kees Schuyt nog geruime tijd aanwezig om vragen te beantwoorden en boeken te signeren.

Gerrit van Elburg