Impressie van de bijeenkomst van het Filosofisch Café Haarlem op 22 november 2023
Op deze avond hield Lammert Kamphuis voor 125 aanwezigen een inleiding over zijn boek
Verslaafd aan ons eigen gelijk. Pleidooi voor perspectivische lenigheid.
Lammert Kamphuis (1983) is afgestudeerd theoloog en filosoof en werkt als docent bij verschillende scholen. Hij geeft onder andere les bij The School of Life in Amsterdam. Daarnaast is hij regelmatig spreker bij congressen en festivals. Hij publiceert regelmatig in kranten en magazines en is bekend van zijn boek: Filosofie voor een weergaloos leven. www.lammertkamphuis.nl
Lammert Kamphuis begon aan zijn inleiding met het omhoog houden van zijn boek en zei dat hij bij het testen van de titel Verslaafd aan ons eigen gelijk telkens de reactie kreeg: ‘Nou dat is een leuk boek voor die of die’. Dit in tegenstelling tot zijn vorige boek, Filosofie voor een weergaloos leven, dat iedereen wél zelf wilde hebben. Met dit boek wil hij iedereen uitdagen wat leniger te worden en wat aardiger voor elkaar, ook of juist voor diegene die je zo irritant vindt.
Lammert is opgegroeid in Kampen in de gereformeerd-vrijgemaakte gemeente. Een gemeenschap met eigen scholen, een eigen krant en een eigen politieke partij. Het hebben van contacten buiten deze zuil was niet nodig en kon hierdoor worden voorkomen. Omdat het motto van deze gemeente is: ‘Wie niet voor mij is, is tegen mij’ (Jezus, Lucas 11.23) kon deze gemeente haar leden beschermen tegen het ‘grijs’ worden, het ‘lauw’ worden, dat de verstoting door Christus tot gevolg zou hebben.
De leden bidden negen keer per dag, lezen drie keer per dag de bijbel en gaan vier keer per week naar de kerk. Als jonge jongen heeft Lammert alle antwoorden uit zijn hoofd moeten leren die de kerk gaf op de 129 vragen van de Heidelbergse catechismus. Bijvoorbeeld vraag 3: Waaruit kent u uw ellende? Antwoord: Uit de wet van God. Deze kerk gaat uit van antwoorden in plaats van vragen.
Bij andere, minder strenge, gemeenten gaat het mopje rond over de aankomst in de hemel en de rondleiding door Petrus. Als ze van de ene naar de andere vrolijkheid lopen en bij een gang aankomen zegt Petrus plotseling: ‘Hier even stil zijn, deze gang is voor de gereformeerd-vrijgemaakten, die denken dat ze hier alleen zijn.’
Hierna laat Lammert een lied van Stef Bos horen:
Ik heb een goddeloos geloof
En ik houd van elke vrouw
En misschien ben ik geworden
Wat jij helemaal niet wou
Maar papa, ik lijk steeds meer op jou
Jij gelooft in God
Dus jij gaat naar de hemel
En ik geloof in niks
Dus we komen elkaar na de dood
Na de dood, nooit meer tegen
Dit lied luisterde hij stiekem op zijn kamertje toen hij 11 jaar was. Zijn vader betrapte hem en zei: ‘Dit nummer mag je nooit meer luisteren.’ Ook al mocht veel niet, Lammert heeft ook warme gevoelens aan zijn jeugd overgehouden.
Op zijn 29e is hij uit de kerk getreden met de hoop op meer vrijheid. Op een feestje kwam hij daarna een polyamoreus stel tegen en dacht: dit is nou echt ruimdenkend Amsterdam. In gesprek met het stel bleek echter dat zij erg negatief dachten over monogamie: ‘Dat zijn mensen die niet zoals wij weten wat de ware liefde is.’
Hierna een videofragment met de aangrijpende speech van Frans Timmermans over de laatste minuten van de inzittenden van de MH17, gevolgd door het vernietigende commentaar van Jeroen Pauw: ‘Schandalig, alles wat deze man zegt is gelogen. Hij speelt hiermee heel erg in op de emotie, terwijl hij weet dat alles niet zo gebeurd is.’ De dag hierna verschenen er in de sociale media berichten die óf helemaal voor Jeroen Pauw waren, óf helemaal voor Frans Timmermans. Extremen als voorbeelden van de polarisatie waarin wij ons begeven.
Bij een interview met Alex Datema, voorzitter bij Boer en Natuur, vraagt de verslaggever waarom hij nooit verschijnt aan talkshowtafels bij de discussie over de vermindering van de veestapel, die nodig is om de CO2-doelen te halen. Datema begint te lachen en zegt dat hij wel 7 of 8 keer is benaderd door een redacteur van zo’n programma. Als hij dan zijn visie weergeeft krijgt hij als antwoord: ‘Dat is erg genuanceerd en klinkt wel logisch, u hoort nog van ons.’ Hij weet dan dat hij nooit meer iets zal horen, want een verbindend verhaal past niet in de formule van de talkshows, waarin de uitersten tegenover elkaar worden gezet. Dat Caroline van der Plas wel verschijnt heeft volgens Datema meer te maken met de grootste partij willen worden dan met het opkomen voor het belang van de boeren.
Lammert geeft aan dat hij wellicht extra gevoelig is voor orthodoxie, maar dat deze voorbeelden voor hem aantonen dat de samenleving steeds meer gaat lijken op de gereformeerd-vrijgemaakte gemeente die hij heeft verlaten.
Dan enkele polarisatiecijfers:
- Bedreigingen burgemeesters en andere ambtsdragers: van 26% (2014) naar 49% (2021)
- Aantal gemelde bedreigingen politici: van 558 (2021) naar 1.125 (2022)
In Nederland denkt 73% van de bevolking dat de verschillen van mening over maatschappelijke kwesties steeds groter worden. Uit onderzoek blijkt dat dit geen inhoudelijke maar affectieve (emoties) polarisatie betreft. Met de zaal onderzoekt Lammert hoe dit komt. De oorzaken die worden genoemd zijn: social media, individualisering, algoritmes, gebrek aan zingeving, NPO, aanwakkeren van angst en onzekerheid. Lammert geeft aan dat hij in zijn boek schrijft dat de onzekerheid, het verlies van controle, leidt tot polarisatie als copingmechanisme. Harder schreeuwen, omarmen van robuuste oordelen om het gevoel van controle terug te krijgen.
In de goede oude tijd van de verzuiling was het duidelijk waar de verschillen van mening vandaan kwamen. Nu functioneren de algoritmes als filters waardoor iedereen zijn eigen bronnen te zien krijgt en zijn eigen waarheid fabriceert. Op internet kom je terecht in echokamers waarin de sociale omgeving steeds uniformer wordt. En ook in echte wereld wordt de sociale omgeving steeds uniformer met dezelfde fiets, TV-programma’s en vakantie. Binnen de kerk had Lammert een meer divers sociaal netwerk dan nu.
Die polarisatie en het eigen gelijk deden Lammert denken aan de uitspraak van Thales van Milete (624 v.Chr. – 545 v.Chr.), de eerste pre-socratische filosoof. Wat is het makkelijkste in het leven? ‘Advies geven aan anderen.’ Wat is het moeilijkste in het leven? ‘Zelfkennis.’ Het komt ook voort uit ons luie brein dat lijdt aan self-serving bias, het verschijnsel waarbij mensen onbewust succes toeschrijven aan interne factoren zoals eigen capaciteiten of talenten, terwijl ze hun falen aan externe factoren toeschrijven zoals de omstandigheden of fouten van anderen. Als Lammerts weegschaal een te hoog gewicht aangeeft dan komt deze ‘fout’ waarschijnlijk door lege batterijen.
Wij hebben ook een generationele bias, dat al zeer oud is:
- De kinderen van tegenwoordig worden niet meer opgevoed (NRC 2023);
- Ze leren liever schaken dan tijd te steken in nobeler bezigheden (Scientific American 1858);
- Het lezen van romans verpest en corrumpeert de jeugd; (Enos Hitchcock, 1790);
- De weke opvoeding breekt alle kracht van lichaam en geest (Quintilianus, 1e eeuw AC);
- En vraag je niet af waarom het vroeger beter was dan nu, dat getuigt van weinig wijsheid (Bijbelboek Prediker 7:10, 4e eeuw BC).
En een confirmation bias: we zien de wereld vaak niet zo als die is, maar zoals we denken dat die is. Van alle objectieve feiten nemen wij (onbewust) die feiten waar die onze bestaande overtuigingen bevestigen. Hierdoor is het makkelijker om eens te blijven met jezelf. Lammert gaf het voorbeeld van het experiment met een litteken. Hierbij schminkte een visagist een litteken op het gezicht van de proefpersonen die daarna met dit litteken de straat opgingen om te ervaren hoe de mensen naar hun keken. Met een trucje werd dit geschminkte litteken verwijderd voordat ze de straat opgingen. Alle proefpersonen rapporteerden toch dat ze nu langer en vuiler werden aangekeken.
Iedereen kent ook wel de frequentie-illusie: koop een grijze VW en je ziet overal grijze VW’s. Dit geldt ook voor zwangere vrouwen en de witte Vesia sportschoenen van Lammert.
Wij zijn hermeneutische wezens, wij hebben een narratief, een verhaal nodig om dingen te begrijpen of zoals Anaïs Nin het zegt: ‘We zien dingen niet zoals ze zijn, we zien dingen zoals wij zijn.’
Als we de volgende tekst lezen blijkt duidelijk dat we de leeftijd automatisch invullen:
- Tommie loopt met een liefdesbriefje in zijn hand naar huis 10 jaar
- Hij kijkt ernaar uit om zijn zoon ermee te verblijden 35 jaar
- Het lijkt hem een mooi cadeau voor zijn 51e verjaardag 75 jaar
Met de bekende tekening van de ‘konijn-eend’ waarbij je telkens maar één van beide ziet, laat Lammert zien dat waarnemingen subjectief zijn. Hij ervaarde dit zelf toen hij met twee vrienden op straat liep en een vrouw tegenkwam die naar hen lachte. Een van zijn vrienden zei: ‘Zag je dat irritante lachje.’ Lammert vond het een lief lachje en zijn andere vriend een onzeker lachje. Maar het was ook niet hun ex-vriendin.
Als je je bewust bent van je eigen subjectieve waarneming, dan kan je trainen om uit meerdere perspectieven te kijken. Ontmoet ook mensen buiten je eigen bubbel. Of zoals Sophie Oluwole het zegt: ‘Wijsheid is de mogelijkheid om iets op een andere manier te zien.’
Een van de oefeningen die Lammert in zijn boek heeft opgenomen is het 180 graden omdraaien van je overtuiging en dan dit nieuwe standpunt onderbouwen met serieuze argumenten. Vooral handig in de diplomatie en bij onderhandelingen. In het Pentagon hebben ze een permanente ‘murder board’-commissie die alle ideeën kritisch bevraagt om blinde vlekken te voorkomen.
Met de zaal oefent Lammert met de omgedraaide stelling ‘polarisatie is geweldig’. De volgende argumenten worden genoemd: er komt beweging, meer diversiteit, duidelijkheid, de helft geeft mij gelijk, je hoeft niet meer na te denken want je hebt al een mening en meer werk voor echtscheidingsadvocaten.
Hierna laat Lammert een filmpje zien over een verkiezingsdebat tussen Donald Trump en Hillary Clinton waar zij de vraag krijgen om iets positiefs te zeggen over elkaar. Het kostte wat moeite maar Hillary was positief over de goede band die Donald had met zijn kinderen en Donald was positief over de vechtersmentaliteit van Hillary.
Lammert had ook zelf de oefening gedaan en beargumenteerde dat ‘het goed was dat Trump is gekozen’. Bij deze verkiezingen is de hoogste opkomst ooit gerealiseerd, Trump is heel transparant en hij heeft de norm van 2% NAVO-bijdragen afgedwongen.
Omdat Lammert een aantal teksten van Stef Bos had gebruikt voor zijn boek heeft hij de stoute schoenen aangetrokken en Stef gevraagd om een aanbeveling te schrijven, en die luidt als volgt:
Mijn leven moet een avontuur zijn
Van ruimte ingaan die ik nog niet ken
Grenzen verleggen om het vreemde te omarmen
En vooral vragen stellen bij alle antwoorden die worden gegeven
En dus
Is dit boek een feest van herkenning voor mij
Een noodzakelijk boek voor mij en dit land waar ik geboren ben
En dat zo dikwijls gevangen zit
In zijn eigen gelijk
Hiermee eindigde Lammert zijn inleiding.
Na de pauze startte de dialoog
De 1e vragensteller vroeg zich af waarom het zo moeilijk is om je ‘eigen gelijk’ los te laten. Ben je dan je hele denkkader kwijt en zou het makkelijker gaan als je alvast een tussenopvatting zou formuleren?
Lammert: Het zou al goed zijn als mensen hun zwart-wit beeld loslaten, want de wereld is niet binair maar een landschap met veel nuances en grijstinten. In een onderzoek werden voor- en tegenstanders van abortus aan elkaar gekoppeld met de opdracht om een gemeenschappelijke verklaring op te stellen. Vooraf kregen ze een artikel over de voors en tegens van de doodstraf te lezen. De helft kreeg een zwart-wit artikel en de andere helft een genuanceerd en veelzijdig artikel. In de 1e groep kwam 68% tot een gemeenschappelijke verklaring en in de 2e groep 100%.
Ja ik moest nadenken waar ik mijn eigen gelijk nou op baseer, waarom ik er zo aan vast zit. Ik heb vaak wel een mening maar geen onderbouwing.
Lammert: Tegenwoordig moet je overal een mening over hebben, dat is een nieuwe sociale norm geworden. Terwijl Yuval Noah Harari in zijn bekende boeken Sapiens en Homo Deus, juist betoogt dat de start van de wetenschappelijke ontwikkeling in de 17e eeuw voortkwam uit de erkenning dat wij onwetend zijn. Eigenlijk moeten wij het vieren als we géén mening hebben.
Een onderzoek naar het Dunning-Kruger-effect: Hoe stelliger iemand over een bepaalde kwestie is hoe minder hij er vanaf weet, laat dit mooi zien. Aan een groep Amerikanen werd gevraag of de VS zou moeten ingrijpen in de Krim en daarna moesten deze mensen de Krim aanwijzen op de wereldbol. Hoe overtuigder ze waren dat ingrijpen nodig was hoe veel fouter de afstand tot de Krim.
Ik ben wel benieuwd of je ook minimaal 3 positieve meningen over de gereformeerd-vrijgemaakte gemeente kan formuleren.
Lammert: Ja, zeker wel: er was aandacht om na te denken over de zin van het leven, over goed en kwaad, er was een zin in het leven en dat was zeer rustgevend, bij overlijdens waren er duidelijke rituelen en een taal om het verlies te verwerken en er was een sterke verbinding met de andere leden van de gemeente en dat gaf rust en helderheid. Tegenwoordig voel ik mij verwant met veel zoekende gelovigen.
Wat is het mooie aan niet-weten?
Lammert: Dan sta je open voor andere perspectieven, voor andere invalshoeken, dan kan je jouw wereld verrijken, dat is wijsheid, dat is iets om te vieren. Of zoals Socrates al zei: ‘Het enige dat ik zeker weet is dat ik niks weet’. En zelfs dat wist Socrates niet zeker en omdat Plato dit later heeft geschreven zijn wij er ook niet zeker van dat Socrates dit echt heeft gezegd. Of zoals de Oostenrijkse dichter Rainer Maria Rilke zei: ‘Heb geduld met alles wat in uw hart nog niet tot een oplossing is gekomen, en probeer de vragen zelf lief te hebben.’
Kan u mij een advies geven? Theoretisch lukt mij dit wel maar bij zaken die mij na aan het hart liggen krijg ik heftige emoties. Hoe kan ik hiermee omgaan?
Lammert: Martha Nussbaum heeft in haar boek Woede en vergeving het concept van transitiewoede ontwikkeld. Hierbij zet je je woede om in een positieve actie gericht op de toekomst waarin deze woede niet meer nodig is. Ook heb ik in mijn boek de oefening ‘Ga op zoek naar de wens achter de sneer’ opgenomen. Hierbij ga je op zoek naar de onvervulde verlangens achter de sneer, achter de verwensingen van de ander. Soms heel simpel met de vraag: Wat wil je dan wel?
De inleiding ging over verschillen van mening en manieren om dichter bij elkaar te komen. Tijdens de corona-periode merkte ik dat een verschillende mening ook een verschil over feiten inhield. Hoe kom je hier doorheen, hoe krijg je dan een verbinding?
Lammert: Verschillende meningen kunnen naast elkaar bestaan maar als iemand zijn mening verwart met ‘De Waarheid’, dan is het oppassen. Dan is het verstandig om de Oostenrijkse wetenschapsfilosoof Karl Popper (alle zwanen zijn wit) erbij te halen. Vraag dan naar het onderzoek waar die mening op is gebaseerd. Veelal blijkt dan dat dit niet een op gedegen falsificeerbaar onderzoek is gebaseerd en daarom niet / minder serieus hoeft te worden genomen.
Hoe gaan we om met de 37 zetels voor de PVV?
Lammert: Ik begrijp dat je hier niet blij mee bent maar dan is juist de omkeeroefening een hele goede oefening: zoek de voordelen. En ga eens uit je bubbel en spreek met ze, probeer ze te snappen.
Hierna gingen we terug naar het laatste stukje van de presentatie.
Uit onderzoek blijkt dat wij eerst iets vinden en dan hierbij argumenten zoeken om dit te onderbouwen. Veel mensen houden dan vast aan deze mening en als ze goed kunnen praten komen ze als experts aan de talkshowtafels. Een andere onderzoek laat zien dat de meeste van deze experts met een duidelijke uitgesproken mening hele slechte voorspellers zijn. De beste voorspellers zijn de twijfelaars. Andre Gide heeft dit geformuleerd in zijn spreuk: ‘Wantrouw hen die de waarheid hebben gevonden. Vertrouw hen die de waarheid zoeken.’
De voordelen van perspectivistische lenigheid zijn:
- De wereld wordt kleurrijker
- De wereld wordt aardiger
Of zoals Lowell Bennion het zegt: ‘Het is een teken van een ontwikkelde geest om te spelen met een gedachte zonder die te accepteren.’
Lammert sluit af met de mededeling dat ook de relatie met zijn vader is verbeterd door het hebben van meer begrip voor elkaar.
Hanno bedankte Lammert Kamphuis voor zijn boeiende inleiding met interactie en het beantwoorden van de vragen, die tot een kleurrijke, energetische avond hebben geleid. Onder luid applaus werd de avond afgesloten.
Gerrit van Elburg