Impressie van de bijeenkomst van het Filosofisch Café Haarlem op 21 februari 2024
Op deze avond hield Martha Claeys voor 90 aanwezigen een inleiding over haar boek Trots. De filosofie van een emotie.
Martha Claeys (1994) is als doctor in de filosofie verbonden aan het Centrum voor Ethiek van de Universiteit Antwerpen. Ze onderzoekt hoe we ons op een goede manier tot onszelf en anderen kunnen verhouden. Ze ontving de KVAB Jaarprijs voor Wetenschapscommunicatie voor haar podcast Kluwen. Martha geeft les, verzorgt lezingen, en modereert debatten en interviews. www.marthaclaeys.com
Martha Claeys begon haar inleiding met aan de zaal te vragen of ze trots mocht zijn op haar boek en haar promotie: Een eensluidend ja. En dat ze dit bereikt had als vrouw in een door mannen gedomineerde omgeving: Nog steeds ja. En als hetero? En als wit persoon? Neuh. Met dit experiment wilde Martha laten zien dat er verschillende soorten trots bestaan.
· Trots op het leveren van een prestatie, alleen of met een team
· Trots op een ander, je kind, je ouders of je partner
· Trots op het meelopen bij een pride-manifestatie, in het vieren van je identiteit
Maar je kan ook te trots zijn, een eigenschap die je in de weg gaat zitten. Martha gruwde van deze emotie en startte haar onderzoek naar trots toen ze deze emotie, als bescheiden Belgische, niet kon wegredeneren na afronding van haar studie. Zij is opgegroeid met ‘normaal is al gek genoeg’ en komt zelf uit ‘Arrogantwerpen’. Deze instelling lijkt op het Calvinisme in Nederland, dat ook streng is tegen de eerste en grootste van de zeven hoofdzondes, de Superbia(hoogmoed – hovaardigheid – ijdelheid – trots).
Over andere emoties zoals liefde en woede zijn al veel boeken geschreven maar over trots nog niet. Dat is gek want men denkt wel dat de rede na 10 tellen weer het initiatief neemt, maar in de praktijk spelen emoties een grote rol in de publieke sfeer, als katalysator van protesten en emancipatie. Een beroemd voorbeeld is de ‘I want you to panic’-speech van Greta Thunberg voor de regeringsleiders op de klimaattop van Davos in 2019.
Met het tonen van de afbeeldingen van 1. Black History Month, 2. Trots op de boer, 3. Black Lives Matter, 4. Gay pride, 5. Proud Boys uit de VS en 6. De vlaggen van Vlaams Belang, laat Martha zien dat de emotie trots prominent in de maatschappij aanwezig is. In Nederland had je de partij Trots op Nederland van Rita Verdonk en nu heb je in Amerika de gekrenkte trots van Donald Trump.
Bij Aristoteles werd trots positief gewaardeerd. Volgens Aristoteles is trots de kers op de taart van een goed leven. Trots ben je als goed bent en ook weet dat je goed bent. Met het klassieke plaatje van de wagenmenner van Plato laat Martha zien dat trots of erkenning al lang een belangrijke emotie is. De menner, de ratio, houdt de krachten van het zwarte paard, de driften, in evenwicht met die van het witte paard, de thymos. Hierbij is de thymos het verlangen, de wil naar erkenning, de ziel die de emoties huisvest. Dit is een krachtige impuls om actie te ondernemen.
Na de verrassende winst van Donald Trump in 2016 is Arlie Russell Hochschild gaan praten met mensen die op Trump hadden gestemd. De kern van hun argumenten was dat ze niet gezien en niet gehoord werden door de Democratische Partij met de ‘deplorables’ van Hillary Clinton. Zij heeft hier verslag van gedaan in haar boek Vreemdelingen in hun eigen land. Martha geeft aan dat erkenning aan de basis ligt van trots. En verschillende waarden hebben een verschillend soort trots.
Met Kant kwam het onderscheid tussen prijs en waarde. Zaken met een prijs kan je rangschikken en zijn inwisselbaar, zoals auto’s en huizen. Zaken met een waarde zijn niet inwisselbaar, zoals het juweel van je oma. Ook ieder mens heeft zijn mens-waardigheid, is niet inwisselbaar en evenveel waard als een ander mens. Denk hier bijvoorbeeld aan de moeilijke discussie die is gevoerd over de COVID-bedden.
Martha geeft aan dat een kaartje voor een optreden van Beyoncé een veel hogere prijs heeft dan voor haar optreden in dit Filosofisch Café. Dit is een erkenning voor de bijzonderheid van Beyoncé. Daar mag Beyoncé ook terecht trots op zijn. Martha is weer trots dat zij als mens evenveel waard is als Beyoncé.
Martha geeft aan dat ze nu de drie soorten van trots gaat bespreken die ze in haar boek onderkent: zelfwaardering, zelfrespect en zelfliefde.
Met een foto van een Zuid-Afrikaanse rugbyspeler die juicht na het scoren van de beslissende ’try’ laat Martha de trots als zelfwaardering zien, na het leveren van een prestatie. Dit gevoel van uitblinken kan je ook krijgen na je afstuderen, het bakken van een cake en het verkrijgen van een baan. Deze zelfwaardering is niet te beprijzen (Kant).
Met de legendarische foto van de medailleceremonie in het Olympisch Stadion in Mexico-Stad op 16 oktober 1968, waar twee Afro-Amerikaanse atleten, Tommie Smith en John Carlos, elk een zwart gehandschoende vuist opstaken tijdens het spelen van het Amerikaanse volkslied “The Star-Spangled Banner” laat Martha de trots als zelfrespect zien. Deze ‘Black Power-groet’ was een protest tegen de rassendiscriminatie in Amerika en zij gaven aan dat ze een gelijke behandeling verdienden. Later is dit opgepakt door de Black Pride beweging.
Deze protestbewegingen hebben soms tot gevolg dat andere, niet achtergestelde of gediscrimineerde groepen ook willen demonstreren. Een mooi voorbeeld is de Boston Straight Pride Parade waarin de (hetero) deelnemers, voornamelijk aanhangers van Trump en Alt-Right, aandacht vroegen voor de onderdrukte meerderheid. Met deze eis van een gelijke behandeling zonder rekening te houden met het feit dat er geen achterstelling was, wordt de witte superioriteit van deze groep in stand gehouden. Met het claimen van iets dat ze niet tekortkomen delegitimiseert en bagatelliseert deze groep terechte vragen om respect. Deze ontkenning van het bestaan van de ongelijkheid waar deze groep zelf voordeel uit haalt is een inflatie van respectloosheid.
Met een foto van een moslima met een basketbal die een hijab draagt laat Martha de zelfliefde zien. Deze vrouw is gestopt met basketbal omdat haar zelfliefde voor haar moslim-identiteit sterker was dan de eis van de coach om de hijab af te doen tijdens het spelen. Dit is zelfliefde als het vieren van een identiteitskenmerk, een manier om jezelf op waarde te schatten. Je moet van jezelf kunnen houden. “Ik zie nu wat ogen rollen maar dit is geen kapitalistische interpretatie voor de verkoop van zelfhulpboeken, geurkaarsen of yogatrainingen.”
Deze interpretatie is meer gericht op wat Iris Murdoch over liefde heeft gezegd: ‘Liefde is niet het ophemelen van de ander maar aandachtig kijken en zien wat de ander beweegt en nodig heeft’. Zelfliefde is ook het naar jezelf kijken, een beetje kritisch maar niet negatief, eerder barmhartig. Ik wens iedereen meer zelfliefde toe, ook de mensen met veel ‘vinkjes’. En hoop dat ze die vinkjes eerlijk bekijken.
Zelfwaardering, zelfrespect en zelfliefde zijn de drie pilaren van trots. Je kan jezelf met deze drie soorten trots naar waarde schatten:
· Zelfwaardering na prestatie of inspanning
· Zelfrespect als intrinsieke waarde van ieder mens
· Zelfliefde, de aandacht voor je eigen voorkeuren en verlangens en de mensen rondom je
Zij zijn alle drie waardevol maar kunnen ook uit de bocht vliegen:
· Zelfwaardering om de foute redenen of verkeerde inschatting (overmoedig)
· Zelfrespect te hard claimen als deze niet op het spel staat. Dit beperkt de legitieme ruimte van anderen
· Zelfliefde kan te groot worden en omslaan in narcisme en grootsheid delusies
Als je trots voelt vraag je dan steeds af welke waarde er op het spel staat. Trots is ingewikkeld en daarom moet je altijd onderzoeken of het een gepaste vorm van trots is.
Trots is nodig tot het niet meer nodig is. Zij die moeite hebben om trots te voelen zijn juist de mensen die er het meest aan hebben. Mensen die zich altijd klein moeten maken hebben er baat bij zich wat groter te voelen. Mensen die zich nooit klein moeten maken doen er goed aan om een stap terug te doen om anderen ruimte te geven.
Martha sluit af met te zeggen dat ze nu ziet dat de trots over haar studie die ze wilde wegredeneren met argumenten een deel is van het ‘meubilair van de wereld’ die bepaalde mensen klein houdt en anderen naar boven stuwt.
Na de pauze startte de dialoog
De 1e vragensteller vroeg zich af waarom Martha het Nederlandse woord trots gebruikt en niet het Vlaamse fier?
Martha: Het proefschrift waar dit boek op is gebaseerd is geschreven in het Engels, met pride als talige uitwerking. Voor mij zijn trots en fier vergelijkbaar maar dat geldt niet voor iedereen. In de vertaling naar het Nederlands is het trots geworden.
Van de drie verschillende uitwerkingen van trots vond ik die van de zelfliefde het moeilijkst te duiden. Kan je zeggen dat met jouw onderzoek en promotie op trots, jouw zelfliefde is veranderd, is toegenomen?
Martha: Na het onderzoek ben ik de zelfliefde meer gaan waarderen. Ik heb ervaren dat om goed met elkaar te leven je eerst van jezelf moet houden. Deze basisinteresse in jezelf slaan we vaak over. Je moet onderzoeken wie je bent buiten de hokjes, buiten de maskers die je opzet. Hierbij dan ook begrip hebben voor je mindere kanten. Daarna kan je je ook interesseren in en houden van de ander.
Ik werk bij het Ministerie van Landbouw en vroeg me af hoe ga je het gesprek met de boeren aan over trots?
Martha: Ja vanuit de stad denken we al snel dat de boeren niet met hun tijd zijn meegegaan. De boeren zelf ervaren dat hun gewaardeerde identiteit als hoeksteen in de voedselproductie, is veranderd naar vijand van het milieu. Je zal met de boeren op zoek moeten naar andere manieren om trots te zijn, om erkenning te krijgen. Hierbij wel precies naar het boerenbedrijf kijken want dit varieert van de kleinschalige milieuboer naar industriële ondernemingen.
In je presentatie maak je een indeling naar drie soorten trots en ik vroeg me af of je wel trots kan zijn op een ander?
Martha: Die discussie heb ik ook wel met mijn moeder gehad. Zij zei dat ze niet trots op mij wilde zijn omdat ze dan voelde dat ze mijn prestatie zou toe-eigenen. Maar dat is meer een soort empathische trots, een compliment van mijn moeder aan mij dat ik trots mag zijn. Het maakt trouwens wel uit wie het compliment geeft. Als je het krijgt van iemand die jouw waarden deelt voelt het goed en anders voelt dat toch raar.
Ik wil zeggen dat ik trots ben op mijn dochter Juliet die voor mij alle problemen kan oplossen.
Hoe verhouden de drie soorten trots zich tot elkaar?
Martha: In mijn boek heb ik ze mooi gescheiden behandeld maar in de praktijk loopt het door elkaar. Als je meeloopt in een Gay Pride dan voel je zelfrespect, zelfliefde en ook zelfwaardering en wellicht nog heel andere emoties.
Is er een verband tussen trots en macht?
Martha: Ik bespreek niet expliciet de rol van macht in mijn boek maar trots die leidt tot protestbewegingen gaan natuurlijk tegen de macht in. Bij de Black Pride en Black Lives Matter is het overduidelijk tegen de discriminatie van de witte superioriteitsmacht. Soms is het minder duidelijk. Bij de spelshow De Slimste Mens in België was er een vrouw die telkens trots juichte als ze had gewonnen. Zij werd door het publiek als bitch uitgespuwd. Ikzelf vond haar ook irritant terwijl de mannelijke winnaar, die net zo juichte, dit lot niet ten deel viel. De vrouw hield zich niet aan de norm die voor de groep van vrouwen geldt, zorgzaam en terughoudend, maar heeft het gewaagd om te juichen als een man.
De mens is geschapen naar het evenbeeld van God en de mens heeft (de zoon van) God aan het kruis genageld. Wat is de invloed van de religie op trots?
Martha: Ik heb hier geen antropologisch onderzoek naar gedaan maar bij de klassieke Griekse filosofen was trots een goede eigenschap, onderdeel van een vol en goed leven. Zo’n 1.000 jaar later met de omkering van de waarden door Christelijke kerkvaders Paus Gregorius en Thomas van Aquino werd trots één van de zeven hoofdzonden. Trots werd geïnterpreteerd met jezelf boven God plaatsen. Aan trots hangt nog steeds deze negatieve connotatie. In Nederland wel meer dan in de VS. En wellicht in zijn algemeenheid meer bij christelijke individualistische maatschappijen met een schuldcultuur dan bij meer collectieve maatschappijen met een schaamtecultuur.
Margo van den Berg bedankte Martha Claeys voor haar boeiende inleiding met interactie en het beantwoorden van de vragen, die tot een inspirerende avond hebben geleid. Onder luid applaus werd de avond afgesloten.
Gerrit van Elburg